İki Film Türü Üzerine: İnsan ve Toplum Doğasında İncelemeler

Ara ara film seyrediyorum ve seyrettiklerimi IMDb hesabımdan puanlıyorum. (Tüm liste şurada.) Genel olarak her genre'dan film seyrediyorum ama zamanla gittikçe iki tür film dikkatimi çekmeye başladı: İlki insan doğasında, ikincisi toplum doğasında inceleme olarak görülebilecek filmler.

İnsan doğasında incelemeden kastım, bir eserin insanın duygusal, aklî, bilişsel gibi belli bir yönünü, dolayısıyla insan doğasını, genelde mantıksal en uç noktasına götürerek incelemesi. NASA Mars'a uzay aracı gönderdi, koyun klonlandı, karanlık madde keşfedildi, ama sanırım hala insanı, "kendimizi" anlamakta epey başlardayız. Kainatın en karmaşık şeyi insan. O nedenle bu tip filmleri çok önemsiyorum. Genelde inceledikleri beşerî yönü mantıksal uç noktalarına götürerek incelemelerinin sebebi meselenin daha da netleşmesini sağlamak. Genelde basit bir senaryoya dayanan bu filmlerin bazısı gösterime girer girmez kült filmlere dönüşmüş, ki bu normal: Kim ki insanı anlatabilir; o evrensel ve ölümsüzdür.

Pek çok örnek var. "Aguirre der Zorn Gottes" hırsın doruklarında gezen bir insanın zamanla nasıl deliliğin sınırlarına varabileceğini anlatıyor. Mizanseni harika olmasa da senaryosu müthiş. Son sahnesi asla akıldan çıkmayacak cinsten. Amerika kıtaları keşfedildiğinde yenidünyada zaptettiğin yer senin. Nasılsa her yer sahipsiz. Bir kaptan bir gemilik mürettebat ile toprak zaptına çıkıyor Amazon nehri boyunca. Zamanla mürettebatın kimisi salgın hastalıktan, kimisi yerlilerin saldırılarından telef oluyor. Gemide tek başına hala toprak hırsı dinmemiş kaptan kalıyor. Tüm mürettebat öldüğünde gemiyi ufaktan onlarca maymun basıyor. Adamın dönmeye niyeti yok. Maymunlardan birisini boynundan tutup kaldırarak onun yüzüne, "Daha fazla toprak benim olacak!" gibi birşey mırıldanıyor.

Detaya inmemek gerek. "Solaris" ve "Stalker" insan bilinçaltının dışavurumunun en iyi incelemelerinden. Orhan Pamuk'un "Masumiyet Müzesi" aşkı takıntı haline getirmiş barışçıl birinin gidebileceği son sınırlardan birini nefis ele almış. "Rebecca" bir adamın eskiyi unutmak için duyduğu kuvvetli arzunun acınaklı sonuçlarını irdelemiş. "The Experiment" (2001) ABD'de yapılan ve otoritenin doğasını inceleyen o meşhur gardiyan-mahkum psikoloji deneyinden ilhamla çekilmiş. "Goundhog Day" insan zihninin ilginçlik isteğini tatmin edemediğinde varabileceği tuhaf sonuçlar üzerine. "The Old Man and the Sea" yeterli kaynağı yokken birden büyük bir şans yakalayan kişinin düştüğü mücadele ve çaresizliği anlatıyor. Bunların arasına Saw I, Temple Grandin, Life of Pi gibi diğerleri de eklenebilir. Mary Shelley's Frankenstein (1994) aynı adlı kitaptan ilham çekilmiş filmlerden biri. Kitabı kadar etkileyici.

İkinci tip toplum doğasında keşfe çıkmış filmler. Yine doğal olarak pekçok film var; aralarından en çok ilgimi çekenler belirli önemli toplumsal olaylar sonucu toplum hayatında bir dönemin kapanması ve yeni bir dönemin açılması neticesinde iki dönem arasındaki anlam dünyasının farkını en iyi anlatan filmler. Bir büyük hadise olur; bazen savaş, bazen devrim. Eskinin dünyasını anlayamazsın. Kitaplardan okursun ama nafile; kendi anlam dünyanı farketmeden okuduğuna yansıtırsın. Kelimelerin anlamları değişmiş, insanlar o dönemde hayatı bambaşka şekilde yaşamışlar. Kendine özgü sevinçleri ve üzüntüleri ile yitik bir dünyadır artık orası; el uzatamazsın. Mesela dünyanın güneş etrafında döndüğünün keşfinden önceki insan hayatını anlamaya çalış. Kainat dünyanın, "senin" etrafında dönüyor. Acayip bir duygu olmalı. Şimdi biz kendimizi evrenin bir köşesinde kakılmış hissediyoruz. Bu da başka bir acayip duygu. Herşeye sirayet edip herşeyin rengini değiştiren böyle önemli olaylar var tarihte. Bir taraftaki diğerini nasıl anlayabilir? Her devirde yaşamak mümkün olmadığı için bu filmler eşsiz değerli. Bazısı meseleyi kitaplardan daha iyi anlatıyor; meselenin doğası gereği.

Bu tarz filmlerden ikisi harika: Gone with the Wind ve Memoirs of a Geisha. İlki Amerikan İç Savaşı sonrasında ABD'nin güney kısmında hayatın, anlam dünyasının nasıl değiştiğini olağanüstü anlatıyor; diğeri ise Birinci Dünya Savaşı sonrasında geleneksel Japon eğlence hayatının bir kurumu olan geyşalığın altüst oluşunu.

My Best Solution to the Problem of Evil

The problem of evil in philosophy and theology is known to be notoriously difficult to be answered satisfactorily. I have learned the solutions to this problem of all the notable Western philosophers and almost all the notable Muslim philosophers, and I am at one with the commonly accepted opinion that all of the solutions so far given to this problem are far from being satisfactory. Many many people lose their belief or do not believe in God because of this problem. Having been thinking about this problem for a while, along with reading and discussing with people here and there, I now dare to write my solution, or just the central part of the solution, which I think the most satisfactory of all the solutions I have seen so far. My solution draws on the solutions of many scholars and still open to development. And it is most close to the views of the Muslim Mu'tazilite scholars.

First let me put down the problem in brief:

What is the reason for evil in the world? If God created the world, why did He let evil in His magnificent creation? To be omnipotent, He must be able to put an end to evil in the world but obviously He does not. If He wants evil to exist, how can we explain that He is a loving and merciful God? If God had to create the universe in the beginning necessarily with evil since evil is in the nature of things, then doesn't that mean that evil is ontologically prior to God or on a par with God, such that God cannot do but to create evil so as to set the world scene for us as an exam, to see who passes the exam and who fails it? Even if this is the case, which means that evil is on a par with God ontologically, cannot God prevent some of the evil that we see in the world because there seems to be so much evil, so much pain and tears, than is necessary? Further, if the moral evil is absolutely necessary, then why so much natural evil? (Moral evil: the evil done by consciously choosing human beings. Natural evil: the evil caused by natural phenomena such as earthquakes.) To achieve His project whatever, is it really necessary for God to let a little girl suffer all the horrors of a civil war? If He really loves us as His most precious creatures, why so much suffering in the world? Just pause to imagine what happened inside Nazi camps or check a few graphic images on the internet showing the mutilated or burned Syrian children trapped in the ongoing civil war. 

Here is my humble solution to the problem:

God is just, omnipotent, and loving. Because of His justice, he could not have created human beings without asking them before their being created in flesh on earth whether they want to be created and put to test in the world. Therefore He must have created only those who consciously preferred to be created and be put to test in the world. Hence those who preferred to be created must have accepted wittingly the sufferings and blessings they will encounter on earth. They must have known only the range of the suffering and blessing they might encounter on earth and they could not have known the exact situation in which they would be created; they must have been behind a veil of ignorance, so to speak, because no one could have wanted to be born into a horrendous civil war or a Nazi genocide. So there must have been a deal, a pre-creation covenant, between God and humans, and humans must have forgotten this covenant when they were born. This is all just. Thus God is absolutely just.

God is omnipotent. Thus He could have prevented evil in the world. But the world as a moral scene for humans' exam must have been better conditioned as including evil and those who will suffer have already preferred to be created, as explained above. Therefore evil serves an end on earth: it differentiates the good from the bad, the courageous from the coward and so on. So, why not create evil if it serves an end? When something is useful, when it serves an end, it is better that it exists than it does not. So it is better that evil exists than it does not. There is nothing here contrary to the omnipotence and justice of God.

God is loving; He loves the good ones among His conscious creatures, and the existence of evil does not contradict that, because evil serves an end and those who preferred to be created set foot on earth with the full knowledge of the range of suffering and blessing on earth. And hence the existence of evil does not contradict with the fact that God is loving. Further, those who pass the moral test in the world successfully and earn the paradise will rejoice in the hereafter and will come to the total realization of God's justice and love for them, and then they will be happy with their pre-creation choice to be created. So, do not assess God's love for human beings while the story is proceeding;
Those who pass the exam successfully will thank God for His love for them at the end of the story. Try to see the ultimate judgment of humans, their judgment in the hereafter, regarding the love of God towards them.

All right. Evil serves an end and hence deserves to be created. But why so much? Wouldn't the world have been better off at least without natural evil, that is, the evil caused by natural events such as earthquakes? For the world to be better conditioned or created, do we really have to see disabled children around? Our kids one day may be born with a disability. Is this really necessary for the world to be better conditioned? This seems to be one of the hardest parts of this complicated problem of evil. I would say that natural evil not only serves a moral end in the way the moral evil does, it also serves an aesthetic end. If everybody is handsome and well-built, how to know the value of a handsome face and well-built body? Further, it doesn't actually matter, when the larger picture considered, whether one is disabled by an earthquake or not. Every one of us has her own exam on earth and what a particular individual ought to do is to do her best in the particular circumstances in which she has found herself. Rewards in the hereafter (and many natural rewards in the world too) will be awarded depending on the exertion of each individual. So, not being born as the child of a US president is no less a natural evil than being born with a disability, when considered from this perspective. God will judge everyone depending on the extent to which her capability reaches. Further, God will compensate in the hereafter to the sufferers all the suffering afflicted to them by natural phenomena.

Tek-Tanrıcı Dinler Barış mı Doğurmuştur, Savaş mı?

Hristiyanlığın ilk çağlarındaki fikri çekişmeler üzerine okurken aklıma bazı düşünceler geldi. Antik çağlarda hemen her toplumun kendine ait kültürü, mitolojisi ve tanrıları var. Hatta bir topluma (kavme) ait olmanın neredeyse en önemli koşulu o kavmin tanrılarına inanıp o kavmin dinine girmekten geçiyordu. Büyük İskender Akdeniz havzasını kısmi şekilde küreselleştirmeden önce bu bilhassa böyle, ama İskender'den sonra da toplumlar kendi tanrılarına inanmaya devam etmişler.

Şaşırtıcı olmayan bir şekilde savaşlar da genelde farklı kavimler arasında yaşanıyor. Yani tek kavim olsa antik çağda bu kadar savaş olmayacak. İşte antik çağlarda evrenselleştirici tek-tanrıcı dinlerin barışa nasıl bir katkı yaptıklarını bu perspektiften düşünmek lazım. Sırf başka kavimden diye insanlar birbirlerini insan yerine koymamış, gördükleri yerde bir tehlikeli türden bir böcek gibi ezmişler. Yani farklı kavimleri var eden farklı tanrılar. Savaşlar da, azımsanmayacak oranda, farklı kavimler arasındaki kavmiyetçilik temelli savaşlar. Tek kavim olsa savaşların çoğunluğunu oluşturan bu tip savaşlar ortadan kalkacak.

Tektanrıcı dinlerin insanlığa muştuladığı "siz hepiniz kardeşsiniz" bildirisi bu nedenle hayati. Günümüzde zaten insan hakları gibi kavramlar geliştiği için antik çağlarda tek-tanrıcı dinlerin bu evrenselleştirici, birleştirici, barıştırıcı yönünü daha az idrak edebiliyoruz gibi. 

Acaba Tanrı tek-tanrıcı dinleri insanlara öğretmeseydi insanlık şimdiye kadar ne hale gelirdi? Şimdi dünyada birkaç başlıca büyük din var; üç tanesi tektanrıcı. Herhalde tek-tanrıcı dinler olmasaydı insanlar alabildiğine çok kavimlere bölünürdü. Bu, kötü birşey olmak zorunda değil. Ama o kavimler dünyaya kavmiyetçilikten başka neyle anlam verebilirlerdi? Siyaset "irade bilimi" olarak anlaşılabilir. Schopenhauer'in, kendisiyle ne yapacağımızı bilmediğimizi söylediği o irademizi, toplumsal olarak hangi yönde kullanırdık; ortaya nasıl siyasetler çıkardı; kavimler arası tahakküm ve sömürge haricinde bir siyaset akla gelir miydi? Dünyaya geldiğimizde verili bulduğumuz şeyler için şükran duymakta zorlanıyor olabilir miyiz? Tek-tanrıcı dinler olmasaydı, şimdiye kadar insanlık dünyanın dört bir tarafına yayılmış zeki sırtlan çetelerinden farklı olur muydu?